Seksueel grensoverschrijdend gedrag op de OK? Praat erover!

De incidenten en de cultuur bij The Voice Of Holland en bij Ajax zijn het gesprek van de dag in de koffiekamers van Nederland. Dus ook in de OK-complexen is seksueel grensoverschrijdend gedrag een issue. Logisch, want een operatiekamer is misschien wel meer ‘risicogebied’ dan andere werkplekken. Het is een wereld binnen een wereld waar machtsverhoudingen spelen, er onder hoge druk gewerkt wordt en mannen en vrouwen fysiek dicht op elkaar staan te werken. Toch heerst er in de Nederlandse OK-complexen geen open cultuur als het gaat om seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer, zo zeggen deskundigen en betrokkenen. En dat is juist zo nodig. ‘Al dat gepraat over The Voice gaat nu heel erg over veroordeling. Dat neemt alle aandacht weg van waar de essentie ligt. Hoe creëer je een veilig werkklimaat?’

Cijfers over seksueel grensoverschrijdend gedrag op de operatiekamers zijn er niet of nauwelijks. In 2018 deed het tijdschrift Medisch Contact onderzoek onder artsen, coassistenten en geneeskundestudenten. Daaruit bleek dat één op de drie ondervraagden ooit seksueel werd geïntimideerd op de werkvloer of tijdens de opleiding. Iets soortgelijks zien we in België. Vorig jaar bleek uit onderzoek van het Vlaams Geneeskundig StudentenOverleg (VGSO) dat vier op de tien artsen in opleiding te maken kregen met seksueel grensoverschrijdend gedrag. In welke mate OK-personeel er mee te maken krijgt, is niet bekend. Jeannette Dijkstra is al dertig jaar operatieassistent in Amsterdam UMC. Ze is vertrouwenspersoon Ongewenste Omgangsvormen en Integriteit (OO&I) in het ziekenhuis en daarnaast heeft ze een zelfstandige praktijk in traumatherapie: Praktijk Voelmoedig. Ze kan en mag niks zeggen over de meldingen in haar ziekenhuis. Die zijn vertrouwelijk. Ze ziet dat er nog heel veel zaken niet gemeld worden, het herkennen van seksueel grensoverschrijdend gedrag is vaak nog lastig. Doordat men erover praat gaat men het ook herkennen en wellicht melden.

“De aard van de trajecten verandert”, vertelt Dijkstra. “Vroeger konden meldingen vaak met één gesprek of advies worden opgelost. Nu lopen veel zaken langdurig.” Mimoen Ahmidi is Manager Zorg bij Alrijne Zorggroep, met onder andere de OK in zijn portefeuille, en voorzitter van de Nederlandse Vereniging Leidinggevenden Operatieafdeling (NVLO). “Het is lastig om te zeggen of dit op de OK’s meer speelt dan op andere afdelingen”, zegt hij. “Wel denk ik dat zaken nu minder snel in de doofpot worden gestopt dan vroeger. Social media spelen daar ook een rol in. Daardoor is de drempel om naar buiten te komen minder hoog, dus ook om naar een leidinggevende te stappen. Voor ons ligt hier een hele belangrijke taak: degene die meldt moet zich serieus genomen voelen.”

Ambassadeurs

Toch zijn er nog allerlei redenen waarom mensen geen melding doen van een incident, zegt Christa Boer. “Ten eerste speelt het sociale effect: pas ik na een melding nog wel in de groep? Daarnaast hebben mensen angst voor hun carrière of hun cijfer. Tenslotte denkt men dat er vaak niks met een meldig gebeurt.” Christa Boer is Vice-decaan onderwijs locatie VU Amsterdam binnen Amsterdam UMC. Zij was in 2019 een van de initiatiefnemers van de campagne #zouikwatzeggen om grensoverschrijdend gedrag naar studenten en coassistenten bespreekbaar te maken. “Tijdens het ontwikkelen van de campagne kwamen we er achter dat studenten het woord ‘melden’ ook heel vervelend vinden. Het wordt teveel met klikken geassocieerd. Daarom hebben we ons gericht op het bespreekbaar maken. ‘Zou ik wat zeggen?’ is ook veel actiever.” De campagne bleek een groot succes. De sleutel daarvoor ligt in het werken met studentenambassadeurs die dicht bij de doelgroep staan en de ontwikkeling van een duidelijke app. Binnen Amsterdam UMC wordt nu gewerkt aan de ‘vertaling’ van de campagne naar verpleegkundigen en operatiepersoneel, al dan niet in opleiding. Dat betekent dat er nieuwe ambassadeurs komen en dat de app wordt uitgebreid.

Geheim-schuld-schaamte

In haar werk als traumatherapeut ziet Jeannette Dijkstra wat er kan gebeuren tijdens en na seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer en wat dat met mensen doet. “Als volwassenen of jongvolwassenen daar slachtoffer van zijn, dan kunnen ze in shock raken. Het bekken trekt samen, de ademhaling stokt, ze worden angstig. Mensen ondergaan het. Vervolgens wordt dat ingekapseld in een geheim. Ze mogen er niet over praten. Daar komt vaak nog een laag schuldgevoel overheen, en schaamte want het gaat om een taboeonderwerp. Hoe langer dat complex van geheim-schuld-schaamte blijft bestaan, hoe schadelijker het wordt. Als een slachtoffer er dan uiteindelijk toch mee komt, dan krijgt hij of zij nog verwijten over zich heen. ‘Waarom kom je er nu pas mee?’, ‘Waarom nodig je een professor dan ook bij je thuis uit?’, ‘Waarom laat je die arts zo dichtbij komen?’ Noem maar op. Slachtoffers denken dan: ik kan maar beter niks zeggen, en zo kan het trauma steeds erger worden.”

Dit kan alleen worden voorkomen door een andere cultuur in ziekenhuizen, betoogt Dijkstra. Daarin spelen twee elementen een rol, zo legt ze uit: erover praten en goed werkgeverschap. Ze begint met dat laatste: “Het gaat om hele simpele levensbehoeften. Als mens wil je aandacht en je veilig voelen. Pas dan kan iemand komen met wat er speelt. Daar is rust voor nodig. Er moet geen haastcultuur zijn met een akela die iedereen snel weer aan het werk veegt.” Christa Boer zag dit ook toen ze nog bij de afdeling anesthesiologie zat en metingen deed op de OK’s in de regio. “Ik kwam in veel ziekenhuizen en merkte hoe verschillend de sfeer was op de OK. Als er een meer informele cultuur, zie je minder snel grensoverschrijdend gedrag. Maar op OK’s waar iedereen gespannen is en geen teamgeest heerst, is het moeilijk duidelijk maken dat het overschrijden van grenzen niet gepermitteerd is.” Wel ziet ze dit veranderen in de loop de jaren. Er komt meer aandacht voor werksfeer en openheid. Het is belangrijk dat managers en vooral raden van bestuur dit ook uitdragen, vindt ze. “Als iemand op de OK ergens voor vecht maar er is geen bredere steun voor, dan gaat het niet leven.”

Praten

Dan dat eerste punt van Jeannette Dijkstra. “Volgens de regels hebben ziekenhuizen hun zaken meestal wel voor elkaar. Ze nemen hun verantwoordelijkheid. Er is beleid, er staan gedragscodes op intranet en is een ombudsman en er zijn vertrouwenspersonen. Maar dat is niet genoeg”, zo stelt ze. “Het gaat er om dat we hier met elkaar over praten. Geef voorbeelden! Vertel over je ervaringen! Heel veel mensen vinden dat moeilijk. Het schrijnt soms. In het geval van seksueel geweld speelt zelfs walging mee. Niemand heeft daar zin in. Ik noem dat het ‘collectieve nee’. Ook slachtoffers hebben daar last van.” Dat collectieve nee vraagt om een tegenbeweging, vindt Dijkstra. Tim Hofman doorbreekt met BOOS een taboe door erover te praten. Dat doet zij ook. “Als ik met teams praat, vinden ze het vaak stom. Dat maakt mij niks uit. Bij de koffie praten ze er toch over!” Dijkstra pleit er voor dat OK-teams tijdens werkoverleggen of tijdens een klinische les vaker spreken over seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Tot nu toe wordt hier niet georganiseerd over gesproken, vertelt Mimoen Ahmidi, maar er wordt over nagedacht. “Op een OK moet het onderdeel van je werk zijn om zaken aan te kaarten als ze fout gaan, ongeacht je functie. Dat geldt niet alleen voor de patiëntenzorg, maar ook voor hoe je met elkaar omgaat. Bij de NVLO denken we na hoe leidinggevende een rol kunnen spelen in het creëren van een veilige cultuur waarin we elkaar kunnen aanspreken. Ik denk dat we daarbij ook moeten kijken naar hoe organisaties buiten de zorg dit doen. Vaak zijn we toch heel erg naar binnen gericht.”

“Binnen het onderwijs zijn er modules om het omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag te belichten, zoals een Practicum Weerbaarheid”, legt Christa Boer uit. “Daarin worden studenten met hulp van acteurs uitgedaagd om hun grenzen te bepalen. Daarna wordt er binnen de groep over gesproken. Coassistenten gaan dit nu ook oefenen aan de hand van voorbeelden die ze zelf hebben meegemaakt. Daarnaast is er intervisie onder leiding van een medisch psycholoog. Het lijkt mij een goed idee als dit ook een plaats gaat krijgen in de opleidingen voor anesthesiemedewerker of operatieassistent of in bijscholing van medewerkers.” Op zo’n manier ontstaat er langzaamaan een nieuwe generatie artsen en verpleegkundigen, zo stelt ze. “Dat gaat niet vanzelf. Het heeft tijd nodig. Dit is een ingewikkeld onderwerp, maar ik denk dat elk stukje aandacht helpt om de norm de goede kant uit te drukken.”

De app #zouikwatzeggen is gratis te downloaden op Google Playstore of Apple Appstore. Voor meer informatie: kijk op www.zouikwatzeggen.nl.

Jeannette Dijkstra heeft een tweedaagse training ontwikkeld voor vertrouwenspersonen, leidinggevenden en HR-medewerkers. Voor meer informatie: kijk op www.praktijkvoelmoedig.nl.