Van varkenscyclus naar zwijnenstal?

Alom hoor je beleidsmakers en het management van zorginstellingen 'schreeuwen als magere speenvarkens' over de oplopende personeelstekorten en daardoor (dreigende) sluiting van zorgafdelingen. In het nieuws is er aandacht voor het erg hoge ziekteverzuim en alarmerend personeelsverloop in de gezondheidszorg. Het zal niet lang duren of nog meer zorgvragers gaan het tekort aan personeel in de gezondheidszorg ondervinden door de sluiting van SEH- en IC-afdelingen en verminderde OK-capaciteit.

Beleidsmakers in de sector Zorg en Welzijn zijn niet de mensen die 'het varkensvlees onder de armen hebben' en nemen de ontstane situatie serieus en ontwikkelen beleid om de negatieve effecten van personeelstekort te beperken. De overheid zet volop in om het personeelstekort in de zorg terug te dringen, het liefst naar nul. Het tekort aan goed gekwalificeerd zorgpersoneel wil het huidige kabinet aanpakken met het actieprogramma 'Werken in de zorg' door het inzetten op drie actielijnen:

1. Meer kiezen voor de zorg door studenten en herintreders;
2. Beter leren in de zorg;
3. Anders werken in de zorg.

Maar het 'varken is echt nog niet op een oor na gevild'. Met het maken van plannen is het personeelstekort nog lang niet opgelost. Daarom ondernemen zorginstellingen tegelijkertijd met dit overheidsprogramma, allerlei activiteiten om de instroom van nieuw personeel en het vasthouden van de eigen medewerkers te bevorderen. Er wordt door het management echter vaak gekozen voor korte termijn oplossingen als premies bieden aan zittend en nieuw personeel, dure media-uitingen en freerider-gedrag. Dit laatste doen zij door zelf niet of te weinig op te leiden en personeel bij concullega's weg te kapen. Dit soort activiteiten 'slaan als een tang op een varken' en de bedenkers lijken daarbij zo 'dom als het achtereind van een varken' door telkens te kiezen voor korte termijnoplossingen. Er voor zorgen dat de huidige begroting rond is en niet vooruit kijken en handelen, lijkt op: 'Als 't varken zat is, gooit het de bak om'. De korte termijndoelstelling bereiken en later grote problemen veroorzaken.
De daarvoor verantwoordelijken in het zorgmanagement konden zien aankomen dat in de conjunctuurbeweging er na een slechte economische tijd met werkeloosheid, weer een periode van economische groei zou ontstaan. Tijdens de laag conjunctuur is er door zorginstellingen en de overheid volop bezuinigd op de gezondheidszorg en zorgpersoneel. Nu in een periode van economische groei en hoog conjunctuur, is er grote behoefte aan instroom van nieuwe zorgverleners en het vasthouden van zittend personeel. Kernprobleem is dus de beweging van tekorten aan personeel in de gezondheidszorg die afgewisseld worden door overschotten: de varkenscycli. Een cyclus die doorzien en beïnvloed kan worden, omdat alleen 'een vet varken niet weet, dat een mager honger heeft'.

Het management van zorginstellingen en de overheid hadden in plaats van procyclisch handelen door veel te bezuinigen in de periode van zwakke economische groei of recessie, juist anticyclisch kunnen ingrijpen door in een periode van laag conjunctuur veel nieuw personeel op te leiden en laten instromen voor de periode van groei. En daarnaast voor het zittend personeel investeren in leven lang leren en vergroten van meer flexibele inzet.
Alleen gezamenlijk meerjarig personeelsbeleid voor de gezondheidszorg binnen een regio en in het gehele land, zal de varkenscyclus kunnen stoppen of afzwakken.

Opleiden is duur, maar niet opleiden kost kapitaal
Leren en ontwikkelen lijkt zo gewoon, maar 'een varken heeft wel een krul in zijn staart'.
Opleiden, trainen en ontwikkelen van zorgverleners krijgen volop aandacht en is in toenemende mate een strategisch vraagstuk geworden binnen zorgorganisaties.
Als gevolg van demografische veranderingen en door snelle medische en technologische ontwikkelingen, nadruk op effectiviteit, efficiëntie en flexibilisering van de zorgverlening is de vraag naar scholing van zorgverleners een permanent gegeven geworden voor zorginstellingen. De zorginstellingen voeren beleid om de inzet van personeel beter te organiseren, het zittend personeel productiever te laten werken en medewerkers een leven lang te laten leren. Het zorgpersoneel vormt het kapitaal van de zorgorganisatie. Zonder goed en 'up to date' personeel is het niet mogelijk om veilige en kwalitatief hoogwaardige zorg te leveren. Opleiden is dus noodzakelijk voor het waarborgen en continu verhogen van de kwaliteit van de patiëntenzorg en bij het voorkomen van personeelstekort. De aandacht voor leerprocessen zal dus de komende jaren in de zorginstellingen verder toe (moeten) nemen. Daarbij gaat het om de vraag: 'Hoe organiseren wij het werk zo, dat onze zorgverleners blijven leren, dat het leren bij voorkeur op de werkvloer plaatsvindt, interprofessioneel is en afgestemd op de zorgketen?

De schaarste die nu al aan het ontstaan is, heeft er nog niet toe geleid dat de werkers in de gezondheidszorg hun arbeid massaal tegen hogere tarieven gaan 'verkopen' aan zorgvragers en zorginstellingen. De vakbonden matigen zich (nog) in hun looneisen en richten zich in de onderhandelingen met de werkgevers vooral op secundaire arbeidsvoorwaarden zoals arbeidsbeleving, duurzame inzetbaarheid, gezondheid, veiligheid, onderwijs, loopbaanpaden en persoonlijke ontwikkeling.

Als werkgevers niet bereid of in staat zijn om collectief meer te betalen voor een schaars product, dan kunnen individuele werkers in de zorg hun arbeid duurder gaan verkopen. Hier en daar - vooral bij de gespecialiseerde verpleegkundigen - neemt het aantal ZZP'ers toe. Ook de uitzend- en detacheringsbureaus in de zorg kunnen weer gouden tijden tegemoet zien.

Werken en leren
Jaarlijks worden in de gezondheidszorg duizenden nieuwe beroepsbeoefenaren opgeleid. Toch is dit niet genoeg. Werkgevers in de gezondheidszorg proberen de instroom in de zorgopleidingen te vergroten, de opleidingstrajecten flexibeler te maken met behulp van EVC-procedures en nieuwe doelgroepen voor de zorg aan te boren, zoals mensen die van carrière willen switchen, Syrische vluchtelingen voor de OK en Oost-Europese verpleegkundigen.
De zorginstellingen kunnen de continue instroom van nieuwe en goed gekwalificeerde zorgverleners faciliteren door duaal op te leiden en door studenten de kans te bieden zich in de patiëntenzorg te ontwikkelen. Naast hun 'maatschappelijke plicht' om aspirant zorgverleners van en in de praktijk te laten leren, hebben de organisaties in de zorg er ook voordeel van als ze leerplaatsen bieden, aspirant zorgverleners zijn immers potentiële kandidaten voor toekomstige vacatures binnen de zorginstelling. Ook wordt de bekendheid van de zorginstelling vergroot en via de stagiaires is er contact met de onderwijsinstellingen met mogelijk als gevolg contractonderwijs en gezamenlijke participatie in kenniscentra. Ten slotte en niet onbelangrijk: het zittend personeel krijgt een 'spiegel' voorgehouden door de onbevangen manier van werken van stagiaires en de vragen die zij stellen. 

Een goed voorbeeld van 'slimme' manieren om werken en leren te integreren zijn de leerafdelingen en leerwerkplaatsen die in veel zorginstellingen de laatste jaren zijn ingericht. Kenmerkend voor een leerwerkplaats is dat daar naast de zorgverlening het leren centraal staat. Een groep stagiaires is verantwoordelijk voor het leren van de uitvoering van de zorgverlening en de werkgever blijft eindverantwoordelijk voor de kwaliteit van de geboden zorg. Leerwerkplaatsen bieden de student de mogelijkheid om te leren in de context van een authentieke werkomgeving. De zorgverleners van de leerwerkplaatsen krijgen de gelegenheid hun beroepsuitoefening te verrijken door naast hun werk als zorgverlener in de rol van coach aanstaande collega's op te leiden.

Samen werken en samen leren
Ondanks de ontstane tweedeling bij het opleiden van verpleegkundigen in DE theorie en DE praktijk bestaat er een grote mate van interdependentie tussen zorgopleidingen en de zorginstellingen. Beiden hebben er belang bij dat afgestudeerden zo goed mogelijk voorbereid beginnen aan de feitelijke beroepsuitoefening. Opleidingen hebben daarvoor een werkveld nodig dat het leren in de praktijk mogelijk maakt. Vanuit de zorginstellingen bezien hangt de kwaliteit van de zorg voor een belangrijk deel af van de mate waarin de opleidingen afgestudeerden afleveren die adequaat zijn toegerust voor de patiëntenzorg. Er is sprake van grote wederzijdse afhankelijkheid en er zijn dus gezamenlijke belangen en verantwoordelijkheden. Zorginstellingen en onderwijsinstellingen zullen nauwer moeten gaan samenwerken, tot op bestuurlijk niveau. Het is niet te verwachten dat het oude inservice-onderwijs weer terugkomt, daarom moet naar andere vormen gezocht worden.

Door intensief samen te werken bundelen de betrokken instellingen hun expertise op het vlak van paramedisch en verpleegkundig onderwijs, praktijkgericht onderzoek en patiëntenzorg om zo optimaal in te kunnen spelen op de behoeften van studenten, zorgvragers, docenten en werkveld.

Van onderwijsinstellingen in het beroeps onderwijs mag worden verwacht dat zij zich inspannen om jonge mensen enthousiast te maken voor de beroepen in de gezondheidszorg en de welzijnssector. Zij kunnen intensieve en langdurende samenwerkingsverbanden aangaan met basis- en middelbare scholen om daar kennis over het beroep te verspreiden en de leerlingen te stimuleren een beroep in de zorg te kiezen. Als jonge mensen gekozen hebben voor een dergelijk beroep dan dienen zij gesocialiseerd te worden tot professionals door vakbekwame docenten die nog volop verbindingen hebben met of werkzaam zijn in de directe beroepsuitoefening. Het schoolse karakter van veel opleidingen dient te worden ingeruild voor een leerklimaat en leeromgeving die aansluiten bij de normen en waarden die gelden in het beroep waartoe opgeleid wordt. Daar past bijvoorbeeld niet bij dat te laat komen voor de lessen eerder de normale toestand is dan de uitzondering.

Vroeger was alles (ietsje) beter?
Vroeger lieten ouders hun dochters met een gerust hart naar de grote stad gaan om daar in een ziekenhuis te gaan werken. Zij wisten dat hun dochter in een 'veilig' zusterhuis ging wonen waar zij onder de hoede van een mentrix kwam. Hun dochter kon op deze manier vrij gemakkelijk en zonder veel kosten de wijde wereld in. Deze zusterhuizen hadden een belangrijke functie in de socialisatie van 'verpleegsters'. Zorginstellingen en onderwijsinstellingen in de grote steden zouden er in deze tijd van tekort aan betaalbare woningen, goed aan doen om in samenwerking met woningcorporaties in de nabijheid van de ziekenhuizen op een campus met enig toezicht weer kamers voor zorgverleners in opleiding beschikbaar te stellen. Misschien ook met een halal-restaurant in de buurt, natuurlijk zonder varkensvlees. Mogelijk dat ook Moslima's dan gemakkelijker voor een beroep in de zorg kiezen.

Stageplaatsen kopen
Een effect op de kwaliteit en kwantiteit van leerplaatsen in de zorginstellingen is te verwachten van het radicaal wijzigen van de aard van de relatie tussen zorginstellingen en onderwijsinstellingen. 'Mogen wij als opleiding alstublieft nog een stageplaats bij u?' zal moeten veranderen in: 'Wij willen tien stageplaatsen bij u kopen, kunt u die leveren?' Onderwijsinstellingen moeten nu op de knieën om stageplaatsen te verkrijgen en stellen vaak nauwelijks eisen aan de kwaliteit van de leerplaatsen en de begeleiding van de stagiaires, uit angst de stageplaatsen te verliezen. Het bieden van stageplaatsen is voor zorginstellingen vaak onaantrekkelijk. Zij moeten conform de bepalingen in de CAO de stagiaires een stagevergoeding betalen, ze lijden productieverlies omdat zorgverleners vrij gemaakt moeten worden om de stagiaires op te leiden en ze moeten opkomen voor kosten van uniformen, medische keuringen en vaccinaties. Als onderwijsinstellingen stageplaatsen bij de zorginstellingen 'kopen' kunnen zij kwaliteitseisen stellen aan het product (de stage) dat hen wordt geleverd. Voor zorginstellingen wordt het financieel aantrekkelijker om leerplaatsen te bieden en naast het product zorg dat zij als core business hebben, een tweede product - opleiden - professioneel te ontwikkelen.
De overheid stelt via het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap de onderwijsinstellingen financieel in de gelegenheid om nieuwe beroepsbeoefenaars voor de zorg op te leiden. Bij veel opleidingen vindt bijna de helft van het curriculum buitenschools plaats. Het is dan toch niet meer dan billijk dat de inkomsten voor het opleiden van studenten gedeeltelijk doorgesluisd worden naar de stageplaatsen/zorginstellingen die zo een groot deel van het leren van de studenten faciliteren en begeleiding bieden. Het verwerven van een stageplaats en het kopen van de begeleiding zou door de studenten zelf gedaan kunnen worden. Zij krijgen van de opleidingen een bepaald bedrag aan 'stagegeld' mee en gaan op zoek naar die leerplek die het beste bijdraagt aan hun competentieontwikkeling. Betalen voor stageplaatsen kan positief uitwerken op het aantal beschikbare leerplaatsen in de beroepspraktijk en de kwaliteit van het leren in de beroepsuitoefening en daarmee aan een kwantitatief en kwalitatief goede personele bezetting in de zorg.

Maar misschien zit de oplossing van het personeelstekort ook helemaal niet in 'meer van hetzelfde' gaan doen en moeten we het zoeken in het massaal liefdevol omarmen van de techniek. Een varken is een lief en aardig beest en laten we het maar knuffelen en aaien in plaats van schouderkarbonaden te blijven nuttigen. We gaan het gewoon vinden dat demente ouderen vermaakt en bezig gehouden worden door dansende en zingende robots, medicijnen veiliger gedeeld worden door een geprogrammeerde machine dan door verpleegkundigen en operatieassistenten op de OK rondlopen met een oliespuitje om de chirurg te ondersteunen bij robotchirurgie.


Auteur: Carol Timmer

Feestvarken en opleidingsadviseur Amsterdam UMC afdeling VUmc Academie