Tumorcellen opsporen en behandelen tijdens operatie prostaatkanker

Een nieuw molecuul dat specifiek bindt aan tumorcellen kan zorgen voor een betere behandeling van prostaatkanker. Dat is een van de conclusies uit het proefschrift van Yvonne Derks van het Radboudumc. Met dit nieuwe molecuul kunnen chirurgen tijdens een operatie tumorcellen herkennen én doden.

Prostaatkanker vormt de tweede oorzaak voor overlijden door kanker in de Westerse wereld bij mannen. In Nederland overlijden jaarlijks 2800 mannen aan de gevolgen van deze ziekte. De behandeling van prostaatkanker is grotendeels gestoeld op het operatief verwijderen van de prostaat. Maar omdat sommige patiënten op het moment van de operatie al uitzaaiingen hebben naar de lymfeklieren, of een tumor hebben die aan de rand van de prostaat ligt, is het vaak moeilijk om alle tumorcellen weg te snijden.

Yvonne Derks, postdoc bij de afdeling Beeldvorming van het Radboudumc, onderzocht tijdens haar promotietraject verbeteringen van het operatief verwijderen van de tumor in de prostaat. Daarvoor gebruikte ze een nieuw aangrijpingspunt bij prostaatkanker: PSMA, een eiwit op het celoppervlak van prostaatkankercellen. Door moleculen te gebruiken die binden aan PSMA, de zogenoemde PSMA-liganden, kunnen deze cellen erg specifiek worden herkend, zodat patiënten gericht kunnen worden geopereerd en behandeld.

Beeldvorming én therapie

Derks ontwikkelde en onderzocht een PSMA-ligand dat prostaatkankercellen kan detecteren. Dankzij een fluorescerend deel kunnen chirurgen de cellen zien tijdens de operatie, en weten ze beter waar ze moeten snijden, legt Derks uit. ‘Hiermee kunnen chirurgen tumorweefsel beter onderscheiden van gezond weefsel.’ Het PSMA-ligand heeft daarnaast een radioactief deel. ‘Radioactiviteit straalt door weefsel heen, en is makkelijk op te sporen’, zegt Derks. ‘Zo kunnen we ook lymfeklieren met tumorcellen dieper in het lichaam opsporen en verwijderen.’

Bijkomend voordeel van het PSMA-ligand is dat het fluorescerende deel niet alleen tumorcellen in beeld brengt, maar ook schade toebrengt aan de kankercellen. ‘Met dit ligand kunnen we dus drie dingen: tumorcellen in beeld brengen, gericht wegsnijden, en de achterblijvende cellen doden’, zegt Derks. ‘Dat maakt deze methode beeldvorming en therapie in één.’

Volledige ontwikkeling

Derks was betrokken bij de volledige ontwikkeling van het ligand. ‘We hebben zo’n twintig moleculen gemaakt, en ze vervolgens getest in het laboratorium. De beste moleculen hebben we gescreend op prostaatkankerweefsel dat tijdens operaties bij patiënten was afgenomen.’ Voor dat laatste deel van het onderzoek gebruikte Derks tumorweefsel en gezond weefsel van vijftien patiënten met prostaatkanker. ‘Hierbij zagen we dat het ligand goed wordt opgenomen en dat kankercellen goed te onderscheiden zijn van omliggend weefsel.’

Verlate beeldvorming

Naast het verbeteren van de beeldvorming tijdens de operatie werkten Derks en haar collega’s aan het verbeteren van het radioactieve deel van het ligand. ‘De radioactieve stof die normaal wordt gebruikt breekt snel af, waardoor we de opname in de tumor niet goed kunnen volgen’, zegt Derks. ‘Door een radioactief label te gebruiken dat langzamer afbreekt, kunnen we nauwkeuriger kankercellen over de tijd volgen.’ Deze nieuwe aanpak is getest bij één patiënt en bleek veilig en mogelijk. ‘We zagen bij deze patiënt een extra tumor zichtbaar worden die we anders waarschijnlijk niet hadden gevonden. Maar om deze claims ook echt te bevestigen, moeten we meer onderzoek doen.’

Inmiddels hebben Derks en haar collega’s het meest veelbelovende PSMA-ligand gepatenteerd en zijn ze in gesprek met bedrijven die het molecuul willen ontwikkelen. Dat opent de deur naar de eerste klinische studie bij mensen. ‘We hebben het hele proces gevolgd van molecuul naar mens’, zegt Derks. ‘Uiteindelijk wordt hopelijk duidelijk hoe het ligand zich gedraagt bij patiënten met prostaatkanker gedurende een operatie. Daarmee kan ons onderzoek bijdragen aan een betere behandeling voor prostaatkankerpatiënten.’

Lees hier het proefschrift PSMA ligands for imaging and therapy of prostate cancer.